Paweł Kozakiewicz Dariusz Szkarłat
Doussie (Afzelia sp.) należy do egzotycznych rodzajów drewna, pozyskiwanych z drzew kilku gatunków, rosnących w lasach Afryki. W ślad za różnicowaniem gatunkowym i siedliskowym, drewno to charakteryzuje się znaczną zmiennością właściwości a także nazewnictwa. Najlepsze drewno z tego rodzaju posiada bardzo korzystne właściwości fizyko-mechaniczne i z tego względu zasługuje na miano królewskiego.
Drzewa z rodzaju Afzelia należą do rodziny brezyłkowatych (Caesalpiniaceae). Nazewnictwo czterech najważniejszych gatunków, z których pozyskuje się drewno doussie, podane jest w tabeli 1. Norma EN 13556, obowiązująca od 2003 roku w krajach Unii Europejskiej, nie wyróżnia poszczególnych gatunków tego drewna, lecz podaje zbiorczą nazwę handlową dla całego rodzaju. W języku angielskim i niemieckim jest to nazwa Afzelia, a w języku francuskim Doussie. Analogią do opisanej wyżej konwencji jest nazywanie sosną drewna ze wszystkich gatunków sosen uprawianych w Polsce (sosny zwyczajnej, sosny wejmut-ki, sosny smołowej, sosny czarnej itd.) – bez ich rozróżniania.
Zdj.1, Obrazy makroskopowe świeżo struganego drewna Doussie (Afzelia sp.). Od lewej: przekrój poprzeczny, przekrój promieniowy, przekrój styczny.
Efektem tak ujednoliconego nazewnictwa jest duża zmienność właściwości drewna, jakie kupujemy pod jedną zbiorczą nazwą Doussie lub Afzelia. Drewno to pochodzi bowiem z różnych gatunków drzew występujących prawie w całej Afryce. Przykładowo, Afzelia africana Smith ex Pers, Afzelia bipindensis Harms i Afzelia pachyloba Harms pochodzą z zachodniej i środkowej Afryki, a Afzelia ąuanzenzis Welw. głównie ze wschodniej części tego kontynentu. Drzewa z rodzaju Afzelia rosną w różnych siedliskach i zgrupowaniach roślinnych. Występują w cienistym gąszczu lasów deszczowych, a także na pełnych światła sawannach lub w szarpanych wiatrami lasach nabrzeżnych. Największe z drzew Doussie osiągają wysokość do ok. 35 m i średnicę odziomkową do 1,2 m.
Tab. 1. Nazewnictwo wybranych gatunków drzew i drewna z rodzaju Afzelia wg Wood Database „PROSPECT” 1997 i www.ildis.org/LegumeWeb.
Zdj. 2. Ułożone klepki podłogowe, wykonane z drewna Doussie (drewno ściemniałe).
Zdj. 3. Podłoga z drewna Doussie, podkreślająca wyjątkowy charakter i elegancję pomieszczenia
Firmy handlujące drewnem egzotycznym czasem sprzedają Doussie pod innymi, lokalnymi nazwami, stosowanymi w regionach lub krajach, z których to drewno pochodzi, np. apa (z Nigerii), papao (z Ghany), azodau lub lingue (z Wybrzeża Kości Słoniowej) oraz papao (z Ghany). Nie jest to poprawne postępowanie z punktu widzenia obowiązujących norm, ale nie pozbawione racji. Nazwy lokalne związane z drewnem pochodzącym z określonego miejsca zwykle lepiej charakteryzują surowiec (jego spodziewane właściwości).
Niezależnie od pochodzenia, drewno Doussie to drewno o strukturze rozpierzchło naczyniowej, posiadające wybarwioną twardziel (zdj. 1). Twardziel ma ciepły, pomarańczowo-brązowy kolor, który w raz z upływem czasu – pod wpływem światła i zwartego w powietrzu tlenu – stopniowo ciemnieje (zdj. 2), upodobniając się kolorystycznie do drewna mahoniowego. Wąski biel (o szerokości do 5 cm) jest wyraźnie jaśniejszy, ma mało interesującą przypominającą zeschłą trawę kolorystykę, i jest traktowany jako drewno odpadowe.
Na wszystkich przekrojach rysunek drewna wzbogacają duże naczynia, które w twardzieli zawierają wciski i są wypełnione białym lub żółtym pyłem. Ta z pozoru drobna cecha pozwala na odróżnienie szlachetniejszego Doussie (Afzelia bipindensis Harms), który posiada żółty pył, od nieco gorszego pod względem właściwości Doussie tzw. apa (Afzelia africana Smith ex Pers. i Afzelia pachyloba Harms) z białawym pyłem w naczyniach. Promienie łykodrzewne są drobne i słabo widoczne – można je zobaczyć właściwe tylko na przekroju promieniowym drewna.
Drewno Doussie to drewno prosto włókniste lub z lekko splątanym układem włókien. Właściwości fizyko-mechaniczne charakteryzujące drewno Doussie podane są w tabeli 2. Dla porównania, w tabeli 2 podano również właściwości notowane dla drewna tikowego (Tectona grandis Linn.f.) i krajowego drewna dębu (Quercus robur L).
Średnia gęstość drewna Doussie jest zdecydowanie wyższa od gęstości drewna tiku i dębu – dla stanu powietrzno-suchego (przy wilgotności 12%) wynosi ok. 840 kg/m3. Ze znaczną gęstością Doussie związane są bardzo dobre właściwości mechaniczne tego drewna. Szczególnie wysoka jest wytrzymałość na zginanie. Jest ona ponad dwukrotnie wyższa od analogicznej wytrzymałości drewna tikowego i dębowego. Bardzo dobre właściwości mechaniczne omawianego drewna potwierdza również średnia wartość modułu sprężystości, wynosząca ok. 16 GPa, oraz twardość Janki na przekroju poprzecznym równa 76 MPa.
Pod względem stabilności wymiarowej drewno Doussie jest podobne do drewna tikowego. Niewielkie wartości skurczów w kierunku stycznym i promieniowym świadczą o małej tendencji drewna do paczenia się i pękania (Kozakiewicz 2003). Z tego względu podczas II wojny światowej drewno Doussie stanowiło substytut drewna tikowego. Doussie używano wówczas na Wyspach Brytyjskich w przemyśle stoczniowym oraz do wytwarzania np. tablic rozdzielczych, pulpitów kontrolnych, stołów i ław laboratoryjnych.
Tab. 2. Wybrane właściwości drewna Doussie pochodzącego z Nigerii, zbadane na Wydziale Technologii Drewna SGGW w Warszawie, w porównaniu z drewnem tikowym (Tectona grandis Linn.f.) i dębu (Ouercus robur L) – według badań własnych i danych literaturowych (Krzysik 1978, Wagenfiihr i Scheiber 1985).
Zdj. 4. Schody z drewna Doussie.
Omawiane drewno suszy się dobrze, jednak stosunkowo wolno – zalecane jest nawet dwuletnie sezonowanie. Doussie jest na ogół łatwe w obróbce: piłowaniu, frezowaniu, wierceniu (czasem utrudnia je splątany układ włókien). Również operacje dotyczące wykończenia powierzchni: szlifowanie, polerowanie nie sprawiają problemów. Należy jednak pamiętać, że przy operacjach technologicznych, w których powstaje pył drzewny, powinny być dochowane odpowiednie wymogi BHP. Pył z drewna Doussie może powodować indywidualne problemy dermatologiczne lub podrażniać drogi oddechowe.
Zawartość substancji tłuszczowych w drewnie Doussie zwiększa jego naturalną trwałość, jednak nieco utrudnia klejenie. Szczególnie bogate w te substancje jest drewno Doussie, w którym pył zawarty w naczyniach ma żółty kolor. Takie drewno znacznie trudniej przyjmuje impre-gnaty i środki malarsko-lakiernicze, ale z drugiej strony również i inne substancje o niekorzystnym działaniu. Drewno to nie plami się na trwałe rozlaną herbatą czy kawą, może więc być stosowane bez pokrywania jego powierzchni powłokami ochronnymi. Stanowi to jego ogromną zaletę. Otwarta struktura pozwala na „oddychanie” drewna, które w wyniku wymiany wilgoci z powietrzem zapewnia korzystniejsze warunki mikroklimatyczne w pomieszczeniach (Kozakiewicz, Matejak 2002).
Doussie to jeden z najbardziej popularnych rodzajów drewna egzotycznego importowanego do Europy, szczególnie jako surowiec na materiały podłogowe (zdj. 2). Dzięki znacznej twardości i związanej z tym niskiej ścieralności oraz opisanej wyżej stabilności wymiarowej (szczególnie w przypadku gatunku Afzelia bipindensis Harms), doskonale sprawdza się w tym zastosowaniu. Atutem tego drewna są również walory estetyczne. Bogaty wygląd wzorzystego podłoża z drewna Doussie podkreśla charakter i elegancję pomieszczeń (zdj. 3). Doussie używa się również do wykonywania silnie obciążonych nawierzchni w obiektach sportowych. Dobrym przykładem takiego zastosowania jest olimpijski tor rowerowy w Munich w Bawarii.
Oprócz podłóg, z drewna Doussie wykonuje się również elementy konstrukcyjne, stolarkę zewnętrzną (drzwi, okna), wyposażenie wnętrz, np. schody (zdj. 4), boazerie i meble. Stosuje sieje również na konstrukcje i meble ogrodowe oraz w szkutnictwie, na co pozwala naturalna trwałość tego drewna. Jest to drewno zachowujące przez długi czas swoje pełne właściwości mechaniczne, nawet gdy jest użytkowanie w trudnych warunkach, związanych np. z pracą w kontakcie z wodą.
Dussie to ten rodzaj drewna egzotycznego, który nadaje pomieszcze niom ciepły i niepowtarzalny wygląd (zdj. 5). W jego barwie zawarty jest blask tropikalnego słońca. Drewno to rozbudza wyobraźnię i kształtuje dobry smak – nie bez przyczyny więc nazywane jest drewnem królewskim.
Literatura
EN 13556:2003 Round and sawn timber – Nomenclature of timbers used
in Europę.
Kozakiewicz R, 2003: „Fizyka drewna w teorii i zadaniach”. Wydanie
drugie poprawione i uzupełnione. Wydawnictwo SGGW. Warszawa.
Kozakiewicz R, Matejak M., 2002: „Klimat a drewno zabytkowe”. Wydanie
drugie poprawione i uzupełnione. Wydawnictwo SGGW. Warszawa.
Krzysik F., 1978: „Nauka o drewnie”. PWN. Warszawa.
Wagenfuhr R., Scheiber Chr., 1985: Holzatlas. Mit 890 zum Teil
mehrfarbigen Bildern. VEB Fachbucłwerlag Leipzig.
Wood Database „PROSPECT” 1997: Oxford Forestry Institute of Plant
Sciences. University of Oxford.
Przy przygotowywaniu niniejszego artykułu uwzględniono informacje
zamieszczone na następujących witrynach internetowych:
http://www.dlh.pl
http://ildis.org/LegumeWeb
http://www.wfloring.com
http://www.bois.be/professionel/techfiches
Zdj. 5. Podłoga Dousie – egzotyka w naszym domu.
http://www.iswonline.com/wwp/wom/afzelia.shtml