Paweł Kozakiewicz Dariusz Szkarłat
Spotykane na rynku drewno Merbau pochodzi z dwóch, bardzo podobnych do siebie gatunków drzew: Intsia bijunga Kuntze i Intsia palemba-nica Miq., podobnie jak drewno dębowe pozyskiwane w Polsce z dębu szypułkowego i dębu bezszypułkowego. Drzewa merbau występują przede wszystkim w lasach tropikalnych Azji i wysp Oceanu Spokojnego, np. w Indonezji.
Rośliny te dorastają do 40 metrów wysokości, osiągając średnicę pnia powyżej 1-nego metra. Pnie pokryte szarawą korą są proste, ale zazwyczaj dość nisko ugałęzione, często już od 5-tego metra wysokości (strefa bezgałęziowa pnia nie jest tak duża jak np. u drzew teakowych lub mahoni). Od lipca do września roślina wytwarza strąkowate owoce zawierające duże nasiona, które są chętnie zjadane przez małpy i wiewiórki. Dla zwierząt nie potrafiących wspinać się po drzewach dostęp do tych smakołyków jest znacznie utrudniony, tym bardziej, że rośliny te występują na terenach podmokłych.
Świeżo przetarte drewno ma dość charakterystyczny ziemisty zapach i pomarańczowo-brązowy kolor. Jest to kolor drewna twardzieli, natomiast wąska, przyobwodowa strefa drewna bielastego (o szerokości 5-10 cm) jest koloru biało-żółtego. Świeże, jeszcze nie wysuszone drewno jest raczej trudne do obróbki ze względu na obecność płynnych gumo-żywic, które brudzą krawędzie tnące zębów pił. Powoduje to zwiększenie współczynnika tarcia i szybsze zużywanie się narzędzi. Niedogodność ta po wysuszeniu drewna (zestaleniu się gumo-żywic) zanika. Przy obróbce Merbau należy pamiętać o zapewnieniu właściwego odpylania (wietrzenia) pomieszczeń, w których jest ona wykonywana.
Merbau w wielu krajach europejskich (jak Polska, Francja, Niemcy, Włochy, Hiszpania, Szwecja) jest najpopularniejszą nazwą drewna z drzew rodzaju Intsia. Jednak drewno to znane jest również pod innymi nazwami handlowymi: Moluccan iron-wood, Mirabow, Borneo-teak (Wielka Brytania), Kwilą (Nowa Gwinea), Go-nuoc (Wietnam) lub Ipil (Polinezja, Indonezja). Oprócz powyższych nazw handlowych drewno Merbau posiada dużą ilość określeń lokalnych, np. merbo i taritih na Jawie, alai, anglai, jumelai i maharau na Borneo, gefi, ipi, langgiri, ogifi na Celebes, aisela, dowora, falai, kayu besi na Molukas, lumpho, lum-paw i maka-mong w Tajlandii lub tat-talun w Birmie.
Niezależnie od używanej nazwy, wysezonowane drewno twardzielowe w wyniku kontaktu ze światłem i tlenem zawartym w powietrzu przyjmuje znacznie ciemniejszy odcień w porównaniu z drewnem świeżym, staje się ono ciemnobrązowe. Rysunek drewna na przekrojach stycznym i promieniowym wzbogacają drobne, ale wyraźne, błyszczące czarne rowki tworzone przez przecięte wzdłużnie duże naczynia o średnicy do 0,2 mm (zdj. 1, b i c). Na przekroju poprzecznym te same naczynia widoczne są w postaci rozmieszczonych równomiernie drobnych otwor-ków (kropek), które ułożone są pojedynczo lub w zgrupowaniach po 2-3 (Wood Database 1997). Na przekroju poprzecznym można dostrzec również przyrosty roczne, które mogą osiągnąć szerokość nawet 1 cm (Zdj. 1. a). Cechą charakterystyczną drewna Merbau jest to, że niektóre z naczyń wypełnione są żółtym połyskującym pyłem, który pod przeźroczystymi powłokami malarsko-lakierniczymi do złudzenia przypomina misternie wykonane złote inkrustacje w kształcie drobnych pasemek (Anglicy nazywają je złotymi cętkami). W tym sensie można powiedzieć, że drewno Merbau wzbogacone jest przez naturę w delikatne złocenia. Innym elementem urozmaicającym rysunek tego drewna jest obecność promieni łykodrzewnych. Są one widoczne gołym okiem na przekroju promieniowym w postaci drobnego błyszczu (zdj. 1).
Zdj. 1. Obrazy makroskopowe drewna Merbau (Intsia sp.): a) przekrój poprzeczny, b) przekrój promieniowy, c) przekrój styczny.
Merbau jest jednym z najbardziej stabilnych wymiarowo rodzajów drewna (tab. 1) i pod tym względem zachowuje się tak jak drewno te-akowe, co podkreśla jedna z jego nazw przytoczona na początku artykułu: Borneo-teak. Stabilność tę zapewniają niskie wartości skurczów w kierunku promieniowym (ok. 3%) i stycznym (ok. 5%). Dla drewna Merbau i teaku są one zdecydowanie mniejsze niż analogiczne skurcze obserwowane w drewnie dębowym (4% i 7,8%). Niskie współczynniki skurczu wskazują również na małą tendencję drewna do powstawania pęknięć desorpcyjnych. Inaczej mówiąc, Merbau to drewno łatwe do suszenia.
Kolejnym atutem tego drewna są bardzo wysokie właściwości mechaniczne (tab. 1). Nie bez powodu rodzaj ten nazywany jest również mo-luckim drewnem żelaznym (Moluccan iron-wood) – drzewa z rodzaju Intsia rosną ićwnież na Wyspach Moluckich w Indonezji. Dobre właściwości mechaniczne wynikają ze znacznej gęstości drewna Merbau, która w stanie powietrznosuchym (przy wilgotności 12-15%) wynosi od 600 do 1000 kg/m3 (średnio ok. 820 kg/m3). Jest to gatunek zdecydowanie gęstszy od teaku i dębu. Średni moduł sprężystości Merbau wynosi ponad 16 GPa, czyli jest prawie dwukrotnie większy niż moduł sprężystości drewna teakowego.
Zdj. 2. Podłoga z paneli Merbau (tzw. Merbau Linę).
Merbau to drewno, które często posiada lekko splątane włókna i z tego względu jego wytrzymałość na ścinanie i rozłupywanie różni się tak bardzo od analogicznych wytrzymałości drewna dębowego i teaku (jest zdecydowanie większa). Dla innych wytrzymałości występują także znaczne różnice. Merbau w porównaniu z pozostałymi rodzajami drewna charakteryzuje się szczególnie wysoką wytrzymałością na ściskanie wzdłuż włókien (średnio powyżej 70 MPa) i twardością (średnio powyżej 80 MPa), które, podobnie jak moduł sprężystości, są prawie dwukrotnie większe niż dla drewna teakowego.
Ze względu na kolorystykę i przedstawione wyżej właściwości mechaniczne, omawiane drewno jest szczególnie predysponowane do wyrobu ekskluzywnych podłóg i parkietów w pomieszczeniach reprezentacyjnych w budynkach użyteczności publicznej i domach prywatnych. Głęboki brązowy kolor drewna rozjaśniony złotymi cętkami podkreśla dostojność miejsca i doskonale współgra z nowoczesnym wyposażeniem. Jednocześnie ciemna barwa nawierzchni maskuje ewentualne zabrudzenia i zarysowania. Dzięki temu podłoga dłużej zachowuje pełne walory estetyczne, tym bardziej, że drewno Merbau posiada wyjątkową stabilność wymiarową i jest twarde, a więc bardzo odporne na ścieranie i wgniecenia.
Tab. 1. Wybrane właściwości drewna Merbau pochodzącego z Indonezji, zbadane na Wydziale Technologii Drewna SGGW w Warszawie w porównaniu z drewnem taeku (Tectona grandis U.) i dębu (Ourecus sp.) – według badań własnych i danych literaturowych (Krzysik 1978, Wagenfiihri Scheiber 1985).
Oprócz typowych układów podłogowych, na rynku dostępne są także specyficzne dla tego drewna produkty. Na zdj. 2 przedstawiona jest podłoga wykonana z paneli o podkreślonych miejscach połączeń (tzw. Merbau Maritim panel), a na zdj. 3 podłoga złożona z małych beleczek o wymiarach przekroju poprzecznego ok. 2 na 2 cm i długości 25 cm (tzw. Merbau Industrial). Oba wzory optycznie powiększają pomieszczenia, w których są ułożone.
Merbau charakteryzuje się również dużą naturalną odpornością na działanie grzybów i owadów. W krajach, w których występuje, stwierdzono, że jest rzadko i niechętnie atakowane przez termity.
Daje to możliwość stosowania tego drewna w trudnych warunkach, np. w kolejnictwie na podkłady kolejowe i wagony, w budownictwie wodnym na pale falochronów i pomostów czy w przemyśle chemicznym na opakowania do chemikaliów.
Dla indywidualnego użytkownika oznacza to, że drewno Merbau można także śmiało wykorzystywać na zewnątrz budynku, np. do aranżacji ogrodów i tarasów. Dlatego też firmy handlujące tym drewnem oferują go w różnej postaci. W zależności od przyszłego przeznaczenia możemy kupić tarcicę, listwy lub gotowe elementy podłogowe, które najczęściej dostarczane są w paczkach (zdj. 4).
Zdj. 3. Podłoga z beleczek Merbau (tzw. Merbau Industrial).
Zdj. 4. Spakowane i gotowe do dostawy elementy podłogowe z drewna Merbau.