Paweł Kozakiewicz Dariusz Szkarłat
Teak to drewno wyjątkowe. Dzięki specyficznej strukturze i dużej zawartości naturalnych olejków oraz kwasu krzemowego jest bardzo stabilne wymiarowo i posiada niezwykłą trwałość, szczególnie w środowisku wodnym. Odkąd odkryto drewno teakowe, było one cenione i poszukiwane. Wykonywano z niego między innymi części statków narażone na szybkie zużycie, np. pokłady.
Drewno to pozyskuje się z drzew teakowych (Tectona Grandis L. f.). Są to rośliny z rodziny werbenowatych, naturalnie występujące w południowej Azji, np. w Birmie, Indiach, Laosie, Tajlandii.
Drzewo teakowe to król lasów monsunowych. Jest to gatunek szybkoro-snący. Optymalne warunki jego wzrostu to temperatura powietrza 22-27° C (minimalna temperatura 7° C a maksymalna 57° C), duża wilgotność powietrza oraz zasobność w wodę, związana z intensywnymi opadami deszczu (od 1200 do 3700 mm na rok). Drzewa te mogą rosnąć na różnych typach gleb, jednak na mniej żyznych rozwijają się znacznie wolniej. W zależności od siedliska 80 letnie drzewo teakowe może mieć wysokość od 15 do 45 metrów. Posiada ono płytki system korzeniowy o głębokości ok. 70 – 80 cm, jednak bardzo rozległy, sięgający nawet do 20 metrów w bok od podstawy pnia.
Szybki wzrost drzew teakowych i duże zainteresowanie ich drewnem doprowadziły do powstania plantacji tego gatunku w wielu rejonach świata, np. w Afryce (Kamerun, Togo, Nigeria, Gabun, Tanzania) i Oceanii (np. Indonezja). Przykładowo w Indonezji pierwsze plantacje teaku powstały już w 1880 roku. Obecnie pozyskuje się z nich ok. 350 tysięcy m3 drewna teakowego rocznie (Varenna 1994).
Przy uprawie teaku wyróżnia się kilka faz życia drzew, związanych z określonymi zabiegami pielęgnacyjnymi. Pierwszych wycinek związanych z prześwietlaniem drzewostanu i ich selekcją dokonuje się po 25 latach od posadzenia sadzonek. Wygląd młodego drzewa teakowego pokazany jest na
rys. 1. Pień jest przeważnie prosty i wysoko ugałęziony, osadzony na szerszej podstawie z napływów korzeniowych.
Niezależnie od wieku drzew, uwagę zwracają ogromne liście, o długości nawet ponad pół metra, które w okresie suszy opadają by pojawić się znowu z nadejściem pory deszczowej (monsunu). Cykliczność pór roku: suchej i deszczowej znajduje odzwierciedlenie również w strukturze drewna. Drewno wczesne, powstające w porze deszczowej zawiera dużo naczyń. Naczynia to pionowe „rurociągi”, które wydajnie przewodzą wodę od korzeni do liści. Widać je jako małe otworki na przekroju poprzecznym, lub pionowe kreski (wgłębienia) na przekrojach wzdłużnych (zdj. 1). Po obfitych opadach w okresie monsunowym, przychodzi okres suszy i wówczas powstaje bardziej zwarte drewno późne, wzmacniające strukturę pnia. W drewnie tym przeważają włókna drzewne a naczyń jest już niewiele. Z powyższych względów teak zalicza się do drewna o tzw. budowie pierścieniowo-naczyniowej (każdy słój zaczyna się pierścieniem dużych naczyń). Dzięki temu w drewnie tym na wszystkich przekrojach wyraźnie widać przyrosty roczne. Szczególnie na przekroju poprzecznym uwidacznia się ich zróżnico-wana szerokość, bardzo charakterystyczna dla tego gatunku. Maksymalna szerokość przyrostów rocznych może wynosić nawet do 1,5 cm. Liczne, drobne promienie łykodrzewne można dostrzec jedynie na przekroju promieniowym. Natomiast na wszystkich przekrojach widać intensywną brązową barwę tego drewna, przywodzącą na myśl ciemne monsunowe niebo, zasnute ciężkimi od deszczu chmurami. Na przekrojach wzdłużnych rysunek drewna wzbogacają ciemnobrązowe lub szaroczarne pasma o szerokości kilku milimetrów. W dotyku drewno wydaje się tłuste, tak jakby ktoś je wcześniej wypastował lub pokrył cienką warstewką wosku. Poza tym, dzięki naturalnej zawartości olejków, drewno ma ładny połysk i specyficzny zapach, trochę przypominający migdały lub świąteczne bakalie. Przedstawiony wyżej opis dotyczy twardzieli, czyli najstarszej, w pełni dojrzałej części pnia, natomiast wąski biel o szerokości 2-4 cm jest białawy do jasnożółto-brązowego i w związku z tym kolorystycznie wyraźnie odcina się od twardzieli.
Na obrazach mikroskopowych drewna teakowego (zdj. 2) specjaliści z pewnością rozpoznają wszystkie elementy tworzące jego strukturę. Oprócz dużych naczyń (duże jasne pola) i drobnych, grubościen-nych włókien, wi-dać również promienie łykodrzewne, składające się z komórek miękiszowych. Na przekroju stycznym tworzą one liczne trzyszeregowe „soczewki”. Naturalnie w wielu naczyniach drewna teakowego zalegają ciemne substancje oleiste, które na przedstawionych obrazach mikroskopowych nie są widoczne, zostały bowiem wypłukane podczas przygotowywania preparatów. Widoczny mikroskopowo kolor drewna jest wynikiem działania barwników zastosowanych dla uzyskania wyraźnego obrazu.
Rys.1 Młode drzewo teakowe
Zdj. 1. Obrazy makroskopowe drewna teakowego: a) przekrój poprzeczny, b) przekrój promieniowy, c) przekrój styczny.
Przedstawiane w niniejszym artykule drewno teakowe pochodzi z naturalnych, górskich lasów monsunowych rosnących w Birmie. Drzewa wycina się w porze suchej, kiedy znajdują się w okresie spoczynkowym, podobnie jak nasze rodzime drzewa w zimie. Transport wyciętych kłód odbywa się w porze deszczowej. Wraz z nadejściem intensywnych opadów, zbocza górskie stają się śliskie i pokrywają się siecią wzbierających strumieni i rzek. Dzięki temu można łatwo manipulować kłodami a następnie spławiać je drogą wodną. Zwykle w trakcie podróży, w wyniku ocierania się, kłody trącą prawie całą korę, jej resztki są zdzierane przez miejscową ludność i służą jako materiał opałowy (zdj. 3). Okorowane drewno czeka w składach wodnych na załadunek na statki i w stanie mokrym dociera do finalnego odbiorcy. Tam jest przecierane na tarcicę i suszone. Dopiero potem wytwarza się z niej materiały podłogowe.
Dlaczego teak jest tak wyjątkowy i poszukiwany? Zawdzięcza to swoim właściwościom. Podstawowe cechy i właściwości drewna teakowego z Birmy w porównaniu z krajowym jesionem i bukiem przedstawiono w tab. 1. Badane drewno teakowe posiada dość niską gęstość jak na ten gatunek. Średnia gęstość dla stanu powietrzno-suchego (wilgotność około 12%) wynosi około 590 kg/m3 – typowe drewno teakowe ma przy tej wilgotności gęstość około 520-660-700 kg/m3 (Wagenfllhr i Scheiber 1985). Podobnie jak nasz krajowy jesion drewno teakowe charakteryzuje się niską wilgotnością punktu nasycenia włókien. Jednak największym atutem tego drewna są najniższe wartości skurczu, świadczące o szczególnej stabilności wymiarowej i braku skłonności do pękania oraz paczenia się. Drewno teakowe posiada więc niezaprzeczalne zalety, naturalnego, ekologicznego materiału a jednocześnie pozbawione jest typowych dla niego wad.
Zdj. 2. Obrazy mikroskopowe drewna teakowego: a) przekrój poprzeczny, b) przekrój promieniowy, c) przekrój styczny.
Pod względem wytrzymałości niewiele ustępuje naszym krajowym gatunkom np. drewnu jesionowemu i bukowemu. Nieco niższe wartości wytrzymałości wynikają ze stosunkowo niskiej gęstości badanego drewna. Gdyby drewno to miało gęstość gatunków z którymi jest porównywane to byłoby od nich wytrzymalsze.
Drewno teakowe jest prostowłókniste, co ułatwia jego przerób, jednak spora zawartość substancji mineralnych powoduje szybsze tępienie się narzędzi. Skład chemiczny drewna nadaje mu ogromną trwałość. Przy pracy w środowisku wodnym lub w miejscach gdzie drewno narażone jest na czasowe zamakanie teak sprawdza się doskonale. Dlatego od dawna wykorzystywano go do wytwarzania elementów statków i jachtów. W umocnieniach portowych i rzecznych jest spotykany rzadziej gdyż stanowi zbyt cenny materiał jak na takie zastosowanie. Z drewna tego wykonuje się drzwi i okna zewnętrzne. Stanowi również doskonałe tworzywo do mebli ogrodowych. Ze względu na wysokie walory dekoracyjne używa się go do wyposażenia mieszkań w postaci elementów litych i oklein. Może być wykorzystany do produkcji mebli, ram obrazu, czy choćby niezwykle trwałych desek do krojenia chleba. Teak to także predysponowany materiał na podłogi, szczególnie w łazienkach, saunach lub obiektach użyteczności publicznej (zdj. 4). Ciemny kolor maskuje ewentualne zabrudzenia, a błoto i duża ilość wilgoci wnoszona na butach nie stanowią problemu.
Ze względu na specyficzne właściwości drewna teakowego, powierzchnie wykonanych z niego podłóg rzadko uszlachetnia się przy użyciu lakierów. Dominującym sposobem wykańczania jest tzw. olejowanie.
Tab. 1. Wybrane właściwości drewna taeku (Tectona grandis U.) pochodzącego z Birmy, zbadane na Wydziale Technologii Drewna SGGW w Warszawie w porównaniu z drewnem jesionu (Fraximus excelsiorL) i buka (Fagus syWatica L) według badań własnych i danych literaturowych (Krzysik 1978, Wagenfuhr i Scheiber 1985).
Zdj. 3. Pozbawione kory i oznakowane kłody z drzew teakowych.
Polega ono na wtarciu w warstwę przypowierzchniową drewna specjalnych, zwykle bezzapachowych, olejów (na rynku jest dość duży wybór takich preparatów). Skład chemiczny tych syntetycznych olejów jest często zbliżony do składu olejków naturalnie wypełniających pory w drewnie teakowym.
Opisany wyżej zabieg olejowania podkreśla rysunek i barwę drewna oraz nadaje powierzchni podłogi lekki połysk. Pielęgnacja podłogi teakowej ogranicza się do jej mycia zwyczajną wodą, z ewentualnym dodatkiem środków pielęgnacyjnych. W ten sposób usuwa się zabrudzenia i odświeża powierzchnię, ale również powoduje to powolne wypłukiwanie olejków. Podłoga stopniowo przybiera szlachetną barwę starego drewna – staje się srebrzysta. Aby przywrócić wyjściową kolorystykę, należy wykonać ponowne olejowanie. Jego częstotliwość będzie więc uzależniona od intensywności użytkowania podłogi i od tego, jaki efekt kolorystyczny najbardziej nam odpowiada.
Powierzchni drewna po olejowaniu nie należy kojarzyć z tłustymi, lepiącymi się płaszczyznami. Prawidłowo zaolejowana podłoga czy meble (co nie jest trudne do osiągnięcia przy stosowaniu się do wskazówek zawartych na opakowaniach służących do tego celu środków) są zupełnie nie brudzące i można na nich śmiało siadać nawet w nieskazitelnie białym ubraniu. Również kurz nie przylega do takiej powierzchni.
Zaletą olejowania, na które możemy pozwolić sobie tylko przy nielicznych rodzajach drewna, jest pozostawienie otwartej struktury drewna. Drewno nie pokryte żadnymi powłokami malarsko-lakierniczymi nadal „oddycha”. Jest także w pełni ekologicznym materiałem, który po zużyciu może zostać poddany recyklingowi, bez jakiegokolwiek uszczerbku dla środowiska. Ponadto takie „oddychające” drewno wymienia parę wodną z otaczającym powietrzem, przez co klimat w danym pomieszczeniu wykazuje mniejsze wahania wilgotnościowe. Klimat taki jest odczuwany jako bardziej komfortowy dla przebywających w nim osób (Kozakiewicz, Matejak 2002).
Drewno teakowe nie należy do tanich rodzajów, ale – naszym zdaniem – jego szlachetna kolorystyka i rysunek oraz wyjątkowe właściwości i trwałość w pełni wynagrodzą poniesione koszty.
Zdj. 4. Przykład podłogi teakowej.
Literatura:
-Varenna G., 1994: The teak plantations of Indonesia. Xilon International,
Wood and Forniture Economy and Technology. No. 75-May.
YearW. S. 182-192.
– Kozakiewicz R, Matejak M., 2002: Klimat a drewno zabytkowe. Wydanie II
poprawione i uzupełnione. Wydawnictwo SGGW. Warszawa.
-Krzysik F., 1978: Nauka o drewnie. PWN. Warszawa.
– Wagenfuhr R., Scheiber Chr., 1985: Holzatlas. Mit 890 zum Teil
mehrfarbigen Bildern. VEB Fachbuchverlag Leipzig.